محمد ابراهیم باستانی پاریزی: مورخ و ادیبی که تاریخ را به زبان مردم روایت کرد
محمد ابراهیم باستانی پاریزی از جمله شخصیت‌هایی بود که با تلفیق ادبیات، تاریخ و طنز، توانست تاریخ را برای عموم مردم جذاب و قابل‌فهم سازد. توجه ویژه او به تاریخ کرمان، پژوهش‌های مستندش درباره ایران، و مهارت کم‌نظیرش در روایت‌گری تاریخی، نام او را در زمره برترین مورخان معاصر ایران قرار داده است. آثار او همچنان مورد توجه پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ ایران بوده و میراث او در حافظه فرهنگی کشور جاودان خواهد ماند.
تریبون اقتصاد محمد ابراهیم باستانی پاریزی یکی از برجسته‌ترین چهره‌های تاریخ‌نگاری و ادبیات معاصر ایران به شمار می‌رود. او با بهره‌گیری از قلمی شیوا و سبکی منحصر‌به‌فرد، توانست تاریخ را از دایره متون تخصصی خارج کرده و آن را به میان مردم بیاورد. سبک نگارش او، که آمیزه‌ای از تاریخ، ادبیات و طنز است، آثارش را از سایر متون تاریخی متمایز ساخته و جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ ایران برای وی رقم زده است.
به گزارش فرارو؛ آثار باستانی پاریزی نه‌تنها به لحاظ محتوای تاریخی ارزشمندند، بلکه در شیوه بیان نیز از جذابیت خاصی برخوردارند. توانایی او در برقراری ارتباط با مخاطبان مختلف، به‌ویژه با بهره‌گیری از زبان مردم و پرداختن به تاریخ محلی کرمان، موجب شده است تا نامش همواره در حافظه فرهنگی ایران ماندگار بماند.
تولد و دوران کودکی
محمد ابراهیم باستانی پاریزی در سوم دی‌ماه سال ۱۳۰۴ هجری شمسی در روستای پاریز، از توابع شهرستان سیرجان در استان کرمان، متولد شد. پدر او، حاج شیخ علی‌اکبر، که به حاج آخوند پاریزی شهرت داشت، از روحانیون سرشناس و مدیر مدرسه‌ای در پاریز بود. محمد ابراهیم از کودکی در محضر پدر با زبان عربی آشنا شد و نخستین تجربیات نویسندگی‌اش نیز در همان دوران شکل گرفت. وی در نوجوانی، با امکانات محدود، اقدام به انتشار نشریه‌ای با عنوان «باستان» و مجله‌ای با نام «ندای پاریز» نمود.
تحصیلات
تحصیلات ابتدایی خود را در زادگاهش به پایان رساند اما به دلیل شرایط خاص دوران، مدتی از تحصیل بازماند. در سال ۱۳۲۰، تحصیلات خود را در دانشسرای مقدماتی کرمان از سر گرفت و در سال ۱۳۲۵ موفق به اخذ دیپلم شد. سپس، در سال ۱۳۲۶ وارد دانشگاه تهران شد و در رشته تاریخ به تحصیل پرداخت. در سال ۱۳۳۰، دوره کارشناسی خود را به پایان رساند و به کرمان بازگشت تا به تدریس در مدارس آنجا مشغول شود.
وی در سال ۱۳۳۷ در آزمون دکتری تاریخ دانشگاه تهران پذیرفته شد و در سال ۱۳۴۲ از پایان‌نامه خود با عنوان «اوضاع اقتصادی و اجتماعی ایران در قرن یازدهم هجری» دفاع کرد. این مسیر تحصیلی، از یک روستای دورافتاده تا دانشگاه تهران، نشان‌دهنده عزم و علاقه وافر او به دانش و پژوهش است.
زندگی شخصی
در سال ۱۳۳۳ با بانو حبیبه حائری ازدواج کرد که حاصل این ازدواج دو فرزند به نام‌های حمید و حمیده بود. برخی منابع انگلیسی، نام همسر او را نرگس نائینی ذکر کرده‌اند که این اختلاف نظر نیازمند بررسی دقیق‌تر است. او از نخستین ساکنان کوی دانشگاه تهران (واقع در امیرآباد شمالی) بود و حتی شعری نیز درباره این مکان سروده است. در سال ۱۳۴۹ برای گذراندن یک دوره مطالعاتی به پاریس سفر کرد.
فعالیت‌های علمی و اجتماعی
تدریس و پژوهش
پس از فارغ‌التحصیلی از دانشگاه تهران، فعالیت خود را به‌عنوان دبیر تاریخ در کرمان آغاز کرد. در سال ۱۳۳۸، همکاری خود را با دانشکده ادبیات دانشگاه تهران آغاز نمود و تا زمان بازنشستگی در سال ۱۳۸۷، به تدریس در این دانشگاه مشغول بود. وی همچنین مدتی ریاست دانشکده ادبیات دانشگاه تهران را بر عهده داشت.
حضور او در مجامع علمی داخلی و بین‌المللی، از جمله بیش از پنجاه سمینار و سه کنگره شرق‌شناسان در شهرهای تورنتو، پاریس و مونترال، نشان‌دهنده نقش تأثیرگذار او در مطالعات تاریخی ایران بود. وی همچنین به‌عنوان عضو افتخاری فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران انتخاب شد.
آثار و سبک نگارش
موضوعات آثار
موضوعات اصلی آثار او شامل موارد زیر است:
- تاریخ محلی کرمان و تأثیر آن بر تاریخ ایران
- تاریخ اجتماعی و زندگی مردم عادی در ادوار مختلف
- نقش فرهنگ عامه، باورها و آداب و رسوم در تحولات تاریخی
- بررسی سلسله‌های مختلف اسلامی و حکمرانان برجسته
- نقش ایران در جاده ابریشم
- هویت ملی و نقش آن در تحولات تاریخی
ویژگی‌های سبک نگارش
نثر او روان، جذاب و خواندنی است و با بهره‌گیری از داستان‌ها، ضرب‌المثل‌ها، حکایات و اشعار، تاریخ را به زبانی دلنشین روایت می‌کند. همچنین، استفاده از پاورقی‌های طولانی و توضیحاتی که گاه از متن اصلی فراتر می‌رفتند، از ویژگی‌های خاص آثار او محسوب می‌شود.
وی اعتقاد داشت که تاریخ را می‌توان با زبان مردم روایت کرد و از سبک پیچیده و رسمی اجتناب می‌کرد. او در آثار خود به طنز و روایت‌گری سنتی ایرانی نیز توجه ویژه‌ای داشت و از اصطلاحات محلی کرمان و پاریز بهره می‌برد.
میراث علمی و فرهنگی
باستانی پاریزی، علاوه بر تألیف ده‌ها کتاب، نقش مهمی در مستندسازی و تحلیل تاریخ کرمان ایفا کرد. پژوهش‌های او در مورد جاده ابریشم و تاریخ محلی کرمان، اطلاعات ارزشمندی را در اختیار پژوهشگران قرار داده است. همچنین، او متون تاریخی مهمی مانند «تاریخ وزیری» و «تاریخ شیخ یحیی» را تصحیح و حاشیه‌نویسی کرد.
نظرات و نقدها
تحسین آثار و شخصیت او
نثر او از سوی بسیاری از اندیشمندان و ادیبان مورد تحسین قرار گرفته است. ایرج افشار قلم او را به «چسب اُهو» تشبیه کرده است که مطالب مختلف را به‌طرز شگفت‌انگیزی به هم پیوند می‌دهد. عباس زریاب خویی نیز از مهارت او در کشاندن مخاطب به دنیای تاریخ از طریق حکایات و داستان‌ها سخن گفته است.
ایرج اشراقی از مهارت او در پیوند زدن تاریخ با شعر و اسطوره تمجید کرده و حسن زندیه نیز او را «قصه‌گوی خوش‌بیان تاریخ» دانسته است.
