تأثیر پروژه «جاده توسعه» عراق بر حذف ایران از ترانزیت منطقه و جهان/ آیا ژئوپلیتیک ایران کم اهمیت می‌شود
ایران، همسایه شرقی عراق، از پروژه «جاده توسعه» کنار گذاشته شده و نسبت به این طرح ترانزیتی تردید‌هایی دارد. برخی در تهران این مگاپروژه را در تضاد با منافع ژئوپلیتیکی، اقتصادی و راهبردی ایران می‌دانند.
تریبون اقتصاد_مگاپروژه «جاده توسعه» که امارات متحده عربی، قطر، عراق، ترکیه و اتحادیه اروپا را به هم متصل می‌کند، با برآورد هزینه‌ای تا ۲۰ میلیارد دلار، قرار است در سه مرحله اجرا شود که مرحله سوم و نهایی آن در سال ۲۰۵۰ تکمیل خواهد شد.
به گزارش تابناک، سایت «امواج مدیا» انگلستان در مقاله‌ای به بررسی تاثیرات «جاده توسعه» بر ایران پرداخته است که در ادامه می‌آید.
«جاده توسعه» که برای اولین بار در سال ۲۰۲۳ معرفی شد، یک کریدور تجاری برنامه‌ریزی‌شده است که شامل راه‌آهن، جاده‌ها و بنادر بوده و امارات متحده عربی، قطر، عراق، ترکیه و اتحادیه اروپا را به یکدیگر متصل می‌کند.
این مگاپروژه بلندپروازانه با برآورد هزینه‌ای تا ۲۰ میلیارد دلار، قرار است در سه مرحله اجرا شود که مرحله سوم و نهایی آن در سال ۲۰۵۰ تکمیل خواهد شد. قطر و امارات به‌عنوان تأمین‌کنندگان مالی استراتژیک، ترکیه به‌عنوان نیروی محرک و عراق به‌عنوان بازیگر مرکزی این پروژه شناخته می‌شوند. این کریدور اقتصادی راهبردی پتانسیل زیادی برای تغییر در تجارت جهانی دارد.
ایده عراق به‌عنوان یک «کانال خشک» که آسیا و اروپا را به هم متصل کند، نخستین بار در دهه ۱۹۸۰ مطرح شد. اما در طول دهه‌ها، عوامل مختلفی از جمله جنگ، تروریسم و تحریم‌های فلج‌کننده مانع از تحقق این ایده شدند. با بهبود شرایط امنیتی، رهبری عراق امروز نسبت به تبدیل «جاده توسعه» به سنگ‌بنای اقتصاد کشور و ابزاری برای تنوع‌بخشی به آن فراتر از نفت خوش‌بین است.
یکی از بخش‌های مهم این مگاپروژه، بندر بزرگ فاو در سواحل خلیج فارس عراق است. این بندر که ظرفیت برنامه‌ریزی‌شده آن ۹۰ اسکله است، قرار است امسال تکمیل شود. پس از بهره‌برداری، این بندر به بزرگ‌ترین بندر کانتینری منطقه و یکی از بزرگ‌ترین بنادر جهان تبدیل خواهد شد.
علاوه بر این بندر، «جاده توسعه» انتظار می‌رود که به رشد بخش‌های لجستیک، گردشگری، تولید و انرژی‌های تجدیدپذیر عراق کمک کند.
ایران چه نقشی دارد؟
ایران، همسایه شرقی عراق، از پروژه «جاده توسعه» کنار گذاشته شده و نسبت به این طرح ترانزیتی تردید‌هایی دارد. برخی در تهران این مگاپروژه را در تضاد با منافع ژئوپلیتیکی، اقتصادی و راهبردی ایران می‌دانند. این مسئله ما را به رقابت همکاری‌آمیز بین آنکارا و تهران می‌رساند.
با رقابت ایران و ترکیه برای نفوذ در غرب آسیا، تهران سیاست خارجی توسعه‌طلبانه آنکارا را با نگرانی دنبال می‌کند. نگرانی‌های ایران از این چشم‌انداز ترکیه، ناشی از تلاش آنکارا برای ایجاد یک پل زمینی به آسیای مرکزی، تصورات درباره نقش رجب طیب اردوغان به‌عنوان حامی آذری‌ها در ایران و نفوذ رو به رشد ترکیه در سوریه، عراق و کشور‌های عربی خلیج فارس است.
در تهران، این هراس وجود دارد که ترکیه در تلاش است ایران را از مسیر‌های تجاری بین‌المللی کنار بزند و توانایی آن را به‌عنوان یک هاب تجاری مهم که کشور‌های آسیایی، منطقه‌ای و اروپایی را از طریق بنادر خود—مانند بندرعباس، بندر امام خمینی و چابهار—به هم متصل می‌کند، تضعیف کند.
اگرچه تحریم‌های غربی توانایی ایران را برای تبدیل شدن به یک قطب تجاری جهانی کاهش داده‌اند، اما بسیاری از کشور‌های غرب آسیا همچنان از بنادر ایران برای تجارت استفاده کرده‌اند. با این حال، تهران نگران است که با آغاز به کار «جاده توسعه»، بخشی از تجارت خود را به عراق و ترکیه واگذار کند. در حال حاضر، نزدیک‌ترین و مستقیم‌ترین مسیر ترکیه به خلیج فارس از طریق بنادر ایران است، اما این وضعیت با تکمیل بندر بزرگ فاو و سایر بخش‌های طرح ترانزیتی ترکیه-عراق-قطر-امارات تغییر خواهد کرد.
به‌وضوح، ایران نمی‌تواند نسبت به یک مسیر ارتباطی که این کشور را دور می‌زند و هدف آن تقویت نفوذ ترکیه در عراق و خلیج فارس، همچنین افزایش ارزش استراتژیک آن برای اروپا است، خوش‌بین باشد.
دکتر شیرین هانتر، پژوهشگر افتخاری در مرکز مطالعات تفاهم مسلمان-مسیحی در دانشگاه جورج‌تاون و دیپلمات پیشین ایرانی پیش از انقلاب ۱۹۷۹، در گفت‌و‌گو با «امواج مدیا» اظهار داشت: «این پروژه بخشی از تلاش‌های ترکیه است که از اوایل دهه ۱۹۹۰ آغاز شد تا به مسیر اصلی ترانزیت انرژی، به‌ویژه از آسیای مرکزی و قفقاز، تبدیل شود.»
او افزود: «سیاست انزوای ایران که تحت دولت جورج هربرت واکر بوش آغاز شد و در دوره بیل کلینتون و دولت‌های بعدی آمریکا شدت گرفت، عملاً مسیر هرگونه خط لوله یا جاده‌ای از طریق ایران را مسدود کرد. ترکیه همراه با جمهوری آذربایجان تلاش کرده‌اند تا با ایجاد کریدور موسوم به زنگزور، مرز ایران با ارمنستان را حذف کنند. به بیان ساده، ترکیه به دنبال محاصره ژئوپلیتیکی ایران است.»
مسیر «جاده ابریشم آهنین» شامل راه‌آهن باکو-تفلیس-قارص است که منطقه نفت‌خیز دریای خزر را به ترکیه و در نهایت به اتحادیه اروپا متصل می‌کند. رجب طیب اردوغان در جریان کارزار انتخاباتی سال ۲۰۲۳ درباره ارتباط ترکیه و «برادران و خواهران آذربایجانی» صحبت کرد و از طرح اتصال جمهوری آذربایجان به چین از طریق ترکیه، بدون عبور از ایران، خبر داد.
در این چارچوب، جمهوری اسلامی ایران به‌ویژه از پیامد‌های پروژه «جاده توسعه» برای مسیر‌های شرقی-غربی و شمالی-جنوبی که ایران تلاش دارد در آنها نقش داشته باشد، نگران است.
دکتر جواد حیران‌نیا، مدیر گروه مطالعات خلیج فارس در مرکز پژوهش‌های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه در ایران، در گفت‌و‌گو با «امواج مدیا» اظهار داشت: «حذف ایران از کریدور‌های بین‌المللی در زمانی رخ می‌دهد که این کریدور‌ها نقش مهمی در نظم آینده جهانی دارند. کشور‌هایی که در مسیر این کریدور‌ها قرار دارند، اهرم‌های اقتصادی و سیاسی کسب کرده و از طریق وابستگی متقابل، تجارت خود را گسترش داده و توان اقتصادی‌شان را تقویت می‌کنند.»
کریدور زنگزور
طرح جمهوری آذربایجان برای ایجاد یک مسیر مستقیم به ترکیه باعث تنش با ارمنستان و ایران شده است، زیرا این دو کشور معتقدند که این پروژه مرز زمینی آنها را قطع خواهد کرد. این مسیر همچنین رقابت میان آنکارا و تهران را تشدید کرده است.
رقابت ایران و ترکیه در بغداد
با اجرای پروژه «جاده توسعه» و تقویت نفوذ ترکیه در بغداد، سیاست‌گذاران تهران نگران هستند که این روند به گونه‌ای پیش برود که نفوذ ایران در عراق را محدود کند.
دکتر شیرین هانتر در این باره توضیح می‌دهد: اگر ترکیه در عراق به قدرت مسلط تبدیل شود، ایران در محاصره دولت‌های تحت حمایت ترکیه قرار خواهد گرفت و امنیتش به خطر خواهد افتاد. هر دولتی در ایران، حتی یک دولت سکولار، نسبت به محاصره ژئوپلیتیکی و از دست دادن نفوذ خود در منطقه نگران خواهد بود.
دکتر جواد حیران‌نیا نیز دیدگاهی مشابه دارد و معتقد است که «جاده توسعه» احتمالاً به تقویت نفوذ ترکیه در عراق به ضرر ایران منجر خواهد شد. او در گفت‌و‌گو با «امواج مدیا» اظهار داشت: «با احداث این کریدور، ترکیه و عراق که دو رقیب سنتی و تاریخی ایران در منطقه محسوب می‌شوند، به مزایای جدید و قابل‌توجهی دست پیدا خواهند کرد که در نهایت موجب کاهش بیشتر برتری‌های ژئواکونومیک ایران خواهد شد.»
در ۱۵ سال گذشته، ایران بار‌ها عراق را تحت فشار قرار داده است تا پروژه راه‌آهن شلمچه-بصره را در اولویت قرار دهد؛ پروژه‌ای که تهران آن را ابزاری برای ادغام بیشتر اقتصاد ایران، عراق و سوریه می‌بیند. با این حال، ایران نگران است که با پیشرفت «جاده توسعه»، انگیزه بغداد برای اجرای این پروژه کاهش یابد.
یکی از دلایل این نگرانی، تأثیر بالقوه راه‌آهن شلمچه-بصره بر کاهش ارزش استراتژیک بندر بزرگ فاو است. دلیل دیگر، فشار‌های واشنگتن بر بغداد برای جلوگیری از پیشبرد این طرح است.
آیا ایران پروژه «جاده توسعه» را تضعیف خواهد کرد؟
با وجود نگرانی‌های ایران درباره پروژه «جاده توسعه»، جمهوری اسلامی احتمالاً در حال حاضر از ایفای نقش خرابکارانه خودداری خواهد کرد. دکتر مهران حقیریان، مدیر ابتکارات منطقه‌ای در بنیاد بورس و بازار، معتقد است که دولت ایران در این مرحله احتمالاً رویکردی «عملگرایانه» اتخاذ خواهد کرد تا مخالفت صریح با این مگاپروژه.
او در گفت‌و‌گو با «امواج مدیا» توضیح داد: «ایران ممکن است به دنبال راه‌هایی باشد تا از طریق ادغام پروژه‌های ارتباطی موجود اوراسیا که ایران را شامل می‌شود، به طور اقتصادی در این چارچوب منطقه‌ای وسیع‌تر درگیر بماند. یکی دیگر از مسیر‌های ممکن، ادغام شبکه‌های ریلی غرب ایران و گذرگاه‌های مرزی با عراق در این کریدور است. با توجه به تمرکز جدید منطقه‌ای بر گفت‌وگوی چندجانبه و همکاری، این موضوع احتمالاً در ماه‌های آینده توجه بیشتری را به خود جلب خواهد کرد.»
با این حال، ایران ممکن است تلاش کند تا بعداً «جاده توسعه» را تضعیف کند، بسته به عوامل خاص. به گفته حقیریان، «اگر کشور‌های شرکت‌کننده عمداً قصد داشته باشند ایران را کنار بگذارند، تهران و نیرو‌های وابسته به ایران در عراق ممکن است موانعی ایجاد کنند یا تهدیداتی برای تحقق پروژه به وجود آورند.»
در نهایت، درک دلایل نگرانی ایران نسبت به «جاده توسعه» چندان دشوار نیست. از زمان برکناری صدام حسین رهبر سابق عراق در سال ۲۰۰۳، ایران سرمایه‌گذاری زیادی از نظر خون و ثروت در عراق کرده است. در پس‌زمینه تضعیف «محور مقاومت»، جمهوری اسلامی به ویژه مصمم است که نفوذ خود را در عراق حفظ کند. بنابراین، احتمال حرکت عراق به سوی «حوزه نفوذ هم‌راستای ترکیه و کشور‌های شورای همکاری خلیج فارس» برای رهبری تهران نگران‌کننده است.
در این زمینه، سیاستمداران عراقی که به دنبال حفظ روابط مثبت با تمامی کشور‌های همسایه، از جمله ایران و ترکیه هستند، باید دیدگاه‌های تهران را در نظر بگیرند و سعی کنند از ایجاد انگیزه‌هایی برای ایران به منظور بازی در نقش مانع در آینده جلوگیری کنند. شرایط حساس است و اگر این فرصت فعلی به درستی استفاده نشود، ممکن است فرصت تاریخی عراق برای تنوع بخشیدن به اقتصاد خود و ادغام بیشتر در اقتصاد جهانی به عنوان «کانال خشک» از دست برود.
