چرا رویای دلار تک‌نرخی محقق نمی‌شود؟

تریبون اقتصاد - تورم، نقدینگی، پایه پولی، رکود و تمام شاخص‌های دیگر اقتصاد کشور متأثر از نرخ ارز و در واقع متأثر از سیاست‌گذاری‌های حاکم بر بازار پولی کشور است.

وظیفه حفظ ارزش پول ملی، جلوگیری از تورم، کنترل نقدینگی و مدیریت تعادل درآمد و مخارج ارزی کشور به عهده بانک مرکزی است. اما بانک مرکزی به‌عنوان رگولاتور پولی کشور مدت‌هاست با تکرار عبارت " در این مقطع حساس کنونی" از اقدام قاطع برای حل معضل چندنرخی بودن ارز شانه خالی کرده و تقصیر را به عهده دولت‌های قبل و صادرکنندگان و سفته‌بازان و... می‌اندازد.

آغاز صعود دلار با تحریم‌ها

به دنبال وضع تحریم‌های بین‌المللی در ابتدای دهه ۱۳۹۰ و هم‌زمان با کاهش صادرات نفتی، نرخ ارز با رشد قابل‌توجهی روبرو شد. این جهش ارزی باعث شد تا دولت نرخ رسمی ارز را در مقدار ۱۲۲۶ تومان نگاه دارد. اما در تیرماه سال ۱۳۹۲، نرخ رسمی با حدود ۱۰۰ درصد افزایش به ۲۵۰۰ تومان رسید.

از سال ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۶، نرخ غیررسمی سالیانه به طور متوسط ۶ درصد و نرخ رسمی قدری کندتر از نرخ غیررسمی با اختلاف حدود ۱۵ درصدی افزایش یافت. در سال ۱۳۹۷، نرخ غیررسمی ارز بالاترین رشد طول تاریخ ریال را به ثبت رساند و از متوسط ۴۰۰۰ تومان در سال ۱۳۹۶ به مقدار متوسط ۱۰۳۰۰ تومان در سال ۱۳۹۷ رسید.

نوسانات قیمت در بازار غیررسمی ارز در سال ۱۳۹۷ به‌گونه‌ای بود که در برخی روزهای مهرماه دلار قیمت  ۱۸۰۰۰ تومان را نیز ثبت کرد.

در سال ۱۳۹۸ اما بازار ارز روند تقریباً باثباتی را تجربه کرد، اما در سال ۱۳۹۹ به دلیل کاهش معنادار صادرات نفتی (ناشی از همه‌گیری کووید ۱۹) دوباره نرخ ارز با شیب تندی به بیش از ۳۰ هزار تومان رسید.

از اواخر سال ۱۳۹۹ تا تابستان ۱۴۰۱ به واسطه افزایش صادرات نفتی و شکل‌گیری انتظارات در مسیر کاهش تحریم‌ها و افزایش بیشتر صادرات نفتی، نرخ غیررسمی ارز روندی باثبات را طی کرد. در نهایت در نیمه دوم سال ۱۴۰۱، با کاهش احتمال رفع تحریم‌های اعمالی از سال ۱۳۹۷، نرخ ارز در بازار غیررسمی با شیب نسبتاً تندی به بیش از ۴۵ هزار تومان رسید.

حسین سلاح‌ورزی عضو هیئت نمایندگان اتاق ایران، در گفت‌وگو با تریبون اقتصاد به بررسی امکان تک‌نرخی شدن ارز و چالش‌های موجود در این زمینه می‌پردازد.

به گفته این فعال بخش خصوصی، ما نگران هستیم که اگر توافقی در زمینه سیاسی حاصل نشود، این موضوع بر سایر بخش‌های کشور و روابط بین‌المللی تأثیر منفی خواهد گذاشت. در نهایت، اگر اراده واقعی وجود داشته باشد، امکان برنامه‌ریزی برای حل این مسائل وجود دارد، اما این کار تحت‌تأثیر عوامل مختلف ممکن است با چالش‌هایی مواجه شود.

به گفته او در مورد تک‌نرخی شدن ارز، نکات و پیش‌شرط‌های بسیاری حائز اهمیت است، سیاست‌گذاران و کارشناسان بر این باورند که ام‌المصائب و ام‌الفساد اقتصاد کشور تعدد نرخ ارز است. این وضعیت به توسعه رانت و امضای طلایی منجر شده که گریبان اقتصاد نحیف ایران را گرفته است.

رفتارشناسی رؤسای بانک مرکزی پیش‌وپس از تصدی

سلاح ورزی افزود: رؤسای بانک مرکزی در آغاز دوره مسئولیت خود وعده تک‌نرخی کردن ارز را می‌دهند، اما به‌مرورزمان به دلایل مختلف از این وعده عقب‌نشینی می‌کنند. به‌عنوان‌مثال، آقای همتی در زمان ریاست خود بر بانک مرکزی، به دلایل سیاسی و اقتصادی، از این اقدام صرف‌نظر کرده است.

او در ادامه به انکار بازار غیررسمی توسط مدیران ارشد بازار پولی کشور اشاره کرده و می‌گوید: رؤسای بانک مرکزی معمولاً وجود قیمت ارز در بازار آزاد را انکار می‌کنند و بر نرخ‌های دولتی تأکید دارند. این در حالی است که وظیفه اصلی بانک مرکزی کنترل تورم و حفظ ارزش پول ملی است.

سیاست‌هایی برای صدمه به صادرات

 به گفته حسین سلاح‌ورزی، سیاست‌های کنونی، به‌جای کنترل قیمت ارز، به تولید و صادرات آسیب می‌زند. صادرکنندگان مجبور به فروش ارز خود به قیمت‌های پایین‌تر می‌شوند و این امر باعث کاهش انگیزه آنها برای ادامه فعالیت می‌شود. صادرکنندگان با مشکلاتی از جمله الزام به بازگشت ارز حاصل از صادرات به کشور با هزینه‌های بالا مواجه هستند. اگر صادرکنندگان ارز صادراتی خود را به سامانه نیما که بسیار پایین‌تر از نرخ واقعی است ارائه ندهند با تهدید و تنبیه‌های مالیاتی روبرو می‌شوند. این شرایط باعث می‌شود که بسیاری از آنها از فعالیت‌های صادراتی خود کناره‌گیری کنند و سرمایه‌های خود را به بخش‌های دیگر که برای اقتصاد کشور سودی ندارد منتقل کنند.

کاهش صادرات و تأثیرات اقتصادی با ارز چندنرخی

حسین سلاح ورزی معتقد است این سیاست‌ها به کاهش صادرات و ارزآوری منجر شده و در نهایت به کسری بودجه و مشکلات اقتصادی دامن می‌زند. تراز تجاری منفی کشور به طور مستقیم به این اشتباهات مرتبط است. در نهایت، باید گفت این مشکلات ناشی از عدم توجه به منافع ملی و عدم اتخاذ سیاست‌های صحیح در زمینه ارز و صادرات است.در سایر کشورها، کاهش ارزش پول ملی معمولاً منجر به افزایش صادرات می‌شود، اما در ایران این روند معکوس است.

عضو هیئت نمایندگان اتاق بازرگانی ایران همچنین به‌ضرورت اصلاح سیاست‌های ارزی و ایجاد یک نرخ ارز واحد اشاره می‌کند و بر این باور است که این تغییرات می‌تواند به کاهش فساد و بهبود وضعیت اقتصادی کشور کمک کند.

رقابت نرخ ارز رسمی و غیر رسمی همچنان ادامه دارد. فاصله نرخ ارز در بازار رسمی و مورد تایید بانک مرکزی با قیمت آن در بازار آزاد روز به روز کمتر می شود به گونه ای که کارشناسان اقتصادی می گویند با هر اظهار نظری که درباره نرخ ارز نیمایی می شود ، قیمت آن در بازار آزاد به سرعت رشد می کند و این باعث شده است که هیچوقت قیمت ارز نیمایی به بازار آزاد نرسد.

رقابت این روزها سرعت بیشتری گرفته و با تحولات سیاسی و نظامی در منطقه شوک قیمتی به بازار آزاد وارد شده است. بازار ارز در انتظار اقدام سیاستگذاران اقتصادی برای خروج از این شوک است. اما شواهد نشان از آن دارد با وجود دستور اکید رئیس جمهور به وزیر اقتصاد و رئیس کل بانک مرکزی برای کنترل بازار، هنوز توافق اصلی بین همتی و فرزین برای تک نرخی کردن ارز اتفاق نیفتاده است.